Navalny was niet extreemrechts of imperialistisch, maar slachtoffer van een lastercampagne

Een blog die ik nooit had willen schrijven

Toen ik Russisch ging studeren, inmiddels elf jaar geleden, kwam ik al snel in aanraking met anti-corruptieactivist en oppositieleider Aleksej Navalny, een man die me vanaf dat eerste begin gefascineerd heeft en die ik al die jaren intensief gevolgd heb. Ik kreeg pushmeldingen van al zijn tweets, las zijn onderzoeken en interviews en keek vanaf 2017 elke donderdagavond naar de Youtube-show die hij in dat jaar startte. Met andere woorden: ik ken vrijwel al Navalny’s publieke uitingen en heb een goed beeld van de man en zijn ideeën.

Dit is een blog die ik eigenlijk nooit had willen schrijven, en zeker acht jaar voor me uitgeschoven heb. Ik zou namelijk veel liever een lang stuk schrijven over zijn ideeën, werkwijze en wat hij allemaal bereikt heeft, maar de desinformatiecampagne van het Kremlin tegen Navalny is zo succesvol geweest dat een dergelijk artikel voornamelijk ontvangen zou worden met kreten als ‘Navalny was een extreemrechtse racist’ of ‘waarom bewierook je een imperialist?’ Toen ik nog actief was op sociale media deed ik mijn best om al die leugens te weerleggen en bij elk afzonderlijk voorbeeld uit te leggen hoe het werkelijk zat, maar er was geen beginnen aan, zo doordrongen was het Westerse discours op een bepaald moment van het idee dat Aleksej Navalny niet helemaal deugde. Daarom overwoog ik al heel lang om een blog te schrijven waarin ik het allemaal uitleg, maar heb ik dat telkens uitgesteld, deels omdat dit helemaal niet de blog over Navalny is die ik zou willen schrijven en deels omdat het betekende dat ik al die drek zou moeten doornemen. En bovendien: je bent nooit klaar met weerleggen, want alle toekomstige uitingen van Navalny zullen ook verdraaid worden, waardoor je altijd bezig zult blijven.

Dat laatste is, hoe pijnlijk ook, niet langer een probleem. Daarom ben ik in de aanloop naar zijn eerste sterfdag met frisse tegenzin aan de slag gegaan met dit stuk, waarin ik hoop duidelijk te maken dat Aleksej Navalny verre van extreemrechts, racistisch of anti-Oekraïens was, en uitleg hoe deze verhalen de wereld in zijn geholpen. Ik ben zelf niet meer actief op sociale media, maar stuur deze link vooral door wanneer je de beschuldigingen ergens ziet langskomen.

De Russische Mars

Een van de redenen waarom mensen geloven dat Navalny extreemrechtse ideeën had, was zijn deelname aan enkele Russische Marsen, bijeenkomsten van Russische nationalisten, halverwege de jaren ’00. Om te begrijpen waarom hij daaraan deelnam, is het belangrijk om de politieke context van die tijd en Navalny’s politieke filosofie te begrijpen. In de jaren ’00 bestond zoiets als een publiek debat niet echt in Rusland. Er waren geen groepen of politieke stromingen om allianties rondom te vormen. De liberale oppositiepartij Jabloko sloeg geen deuk in een pakje boter.

De enigen die zich publiek organiseerden, waren de nationalisten. Navalny, eind twintig, was in die jaren onderdeel van een groepje jonge activisten die zich verzamelden rondom de oudere onderzoeksjournalist Jevgenia Albats. Albats, zelf joods, overtuigde hem ervan om deel te nemen aan de Russische Marsen, omdat de nationalisten het enige logische startpunt waren van een breder anti-Poetin-verzet. Zelf liep ze mee met een gigantische jodenster op haar borst. Dit sloot aan bij de politieke filosofie die Navalny in die jaren al had ontwikkeld: de enige manier om Poetin te verslaan was samenwerken met alle groepen, van extreemlinks tot extreemrechts, omdat Poetin zelfs in die jaren al zo’n stevige machtspositie had dat hij alleen aan het wankelen gebracht zou kunnen worden wanneer de hele oppositie zich verenigde. De dictator wegkrijgen was de prioriteit, daarna zou er een democratisch bestel kunnen ontstaan met verschillende politieke stromingen. Andere oppositieleiders als Garri Kasparov en Ilja Jasjin dachten er in die tijd ook zo over. Dit idee lag jaren later ook aan de basis van het Slim Stemmen-initiatief dat Navalny in 2019 startte, waarbij mensen werden opgeroepen om te stemmen op de kandidaat die in hun kiesdistrict de grootste kans maakte om de kandidaat van Verenigd Rusland te verslaan, of dat nou iemand van de Communistische Partij of van de LDPR was. In de jaren rond 2020 bracht deze gedachtegang Navalny er geregeld toe om te stemmen op een Communist; vijftien jaar eerder deed het hem deelnemen aan de Russische Mars.

Daarnaast wilde Navalny met iedereen in gesprek blijven. ‘Een serieuze politieke leider kan niet zomaar besluiten om een groot aantal van zijn medeburgers de rug toe te keren omdat hun ideeën hem niet aanstaan,’ schrijft hij in zijn memoires. In 2015 legde hij het de Poolse schrijver Adam Michnik als volgt uit: ‘Mijn visie is dat je met nationalisten moet communiceren en ze moet opvoeden. Veel Russische nationalisten hebben geen duidelijke ideologie. Wat ze wel hebben is een gevoel van algemene onrechtvaardigheid, waarop ze agressief reageren tegen mensen met een andere huidskleur. Ik vind het heel belangrijk om ze uit te leggen dat het in elkaar slaan van migranten niet de oplossing is voor het probleem van illegale immigratie; de ​​oplossing is een terugkeer naar competitieve verkiezingen, waarmee we van de dieven en boeven af ​​kunnen komen die rijk worden van illegale immigratie.’ Een van zijn naaste medewerkers, Leonid Volkov (overigens ook joods), vatte deze filosofie in 2021 kort samen: ‘Aleksej gelooft dat als je niet met nationalisten praat, ze allemaal skinheads worden. En als je wel met ze praat, dan zou je ze ervan kunnen overtuigen dat hun ware vijand Poetin is.’

Navalny ging dan ook regelmatig publiek in debat met leiders van de nationalistische beweging. Met sommige van hun ideeën was hij het eens, met andere had hij grote moeite. Zo riep hij op een nationalistische rally in 2011, die draaide om de vele miljarden uit de Russische staatskas die naar de Kaukasus vloeiden, op om zich wat meer in te leven in het lot van de inwoners van de moslimrepublieken daar. Zulke uitspraken leidden ertoe dat de nationalisten in het begin van de jaren ’10 begonnen te klagen dat Navalny nooit echt een nationalist was geweest, maar een liberaal die de nationalisten had gebruikt voor zijn eigen gewin. Zijn strategie had wel deels succes gehad: de nationalistische beweging deed actief mee aan de massaprotesten tegen de verkiezingsfraude van 2011-2012.

Een voorval dat vaak wordt aangehaald om het argument kracht bij te zetten dat Navalny extreemrechts was, is het verhaal dat hij in 2006 uit de liberale oppositiepartij Jabloko werd gezet vanwege zijn deelname aan de Russische Mars. Andere Jabloko-politici uit die tijd hebben jaren geleden al bevestigd dat hij in werkelijkheid geroyeerd werd om zijn kritiek op partijleider Javlinski. Dat bleek ook uit de stukken die bij de vergadering over het royement werden uitgedeeld: dat betrof enkel brieven en artikelen van Navalny waarin hij kritiek uitte op Javlinski en zijn aftreden eiste. Over nationalisme werd met geen woord gerept. Jabloko had in datzelfde jaar nota bene een voorzitter in Krasnojarsk die een groot spandoek met de tekst ‘Rusland voor de Russen’ op zijn gebouw hing, en daar werd geen probleem van gemaakt.

Dat het Kremlin desondanks heeft gemerkt dat het verhaal rondom ‘Navalny en de Russische Mars’ goed aanslaat bij het Westerse publiek was af te meten aan de hoeveelheid vermeldingen die Kremlingezinde media ervan maakten, die gretig werden overgenomen door Westerse journalisten. Die laatste groep heeft hem vele tientallen keren om tekst en uitleg gevraagd. In zijn memoires verzucht Navalny: ‘Ik heb dit zo vaak uitgelegd dat je me midden in de nacht wakker kunt maken en dat ik dan hetzelfde verhaal afdraai.’ Hoe blij het Kremlin was met het succes van deze mythe was ook te merken in de rechtszaal. In de openbare zittingen van de vele rechtszaken die er na Navalny’s terugkeer in Rusland in 2021 tegen hem gevoerd werden, vroegen de aanklagers hem regelmatig of hij had meegelopen in de Russische Marsen – een vraag die totaal ongerelateerd was aan de misdaden waar hij zogenaamd voor terechtstond, en die niet gesteld lijkt te zijn in de zittingen die niet openbaar waren.

Het wapen- en tandartsfilmpje

Een ander element dat telkens terugkomt in opsommingen van Navalny’s ‘extreemrechtse verleden’ zijn twee filmpjes van respectievelijk 40 en 60 seconden die hij op zijn Youtubekanaal heeft geplaatst in 2007. Het eerste filmpje is een pleidooi voor soepelere wapenwetten, zodat Russen beter in staat zouden zijn zich te verdedigen tegen terreur. Dit was volledig in lijn met de tijdsgeest van de jaren 2000, toen het nieuws in Rusland overheerst werd door de gijzeling in het Doebrovkatheater, de Beslan-gijzeling en enkele kleinere incidenten. Terrorisme domineerde het publieke debat. In de video heeft Navalny het over kakkerlakken die je moet doodtrappen. Op het moment dat hij dit zegt verschijnt een foto van de organisator van de Beslan-gijzeling met enkele kompanen op een scherm achter hem. Voor een Rus in 2007, die Basajev honderden keren in de media heeft gezien, was Navalny’s boodschap klip en klaar. Basajev was in die tijd voor een Rus wat Osama bin Laden voor een Amerikaan was. Mensen met weinig kennis van Rusland herkennen hem echter niet, zien simpelweg vijf islamitische mannen met baarden en interpreteren Navalny’s uitspraak over kakkerlakken die je moet doodtrappen daarom als haatzaaien tegen moslims. En zo is het verhaal dat Navalny moslims kakkerlakken genoemd zou hebben een eigen leven gaan leiden – met hulp van de Russische propagandamachine die het telkens weer in herinnering brengt –en wordt het in het Westen voor feit aangenomen. Een hoogstaand filmpje is het overigens zeker niet, maar haatzaaien tegen moslims nog minder.

In de tweede video, die nog minder hoogstaand is en wat ingewikkelder te begrijpen (je moet het Russisch goed machtig zijn en een paar keer kijken), is Navalny verkleed als tandarts en zegt hij dat de samenleving verwoest wordt door gaatjes. Er worden daarbij beelden ingestart van gewelddadige migranten. Vervolgens bekritiseert hij de ‘monsters’ van deze gaatjes (neonazi’s) omdat hij tegen hun geweld is, maar vóór deportaties van ‘alles wat ons stoort.’ Hij eindigt met ‘Tanden zonder wortels worden dood genoemd. Een [echte] nationalist is een persoon die geen verwijdering van de Russische wortels uit Rusland wil. We hebben het recht om Russen in Rusland te zijn, en dat recht zullen we verdedigen.’ Het is een weinig smaakvol filmpje dat kritiek levert op massa-immigratie in Rusland, én op de extreemrechtse beweging die daar in die tijd met geweld op wilde reageren.

Een belangrijke kanttekening bij deze video is dat de internetcultuur in de jaren 2000 op het Russische internet heel anders was dan wij in Europa ooit hebben ervaren. Op sites als LiveJournal, een soort Russische voorganger van Twitter waar Navalny in de jaren ’00 zeer actief was, was het discours ongekend grof en hard, en deed de gemiddelde gebruiker dagelijks uitspraken die in Europa op zijn minst gefronste wenkbrauwen zouden opleveren en in het ergste geval strafrechtelijke veroordelingen. Als je LiveJournal-gesprekken van bekende Russen uit die tijd terugleest, geloof je je ogen bijna niet. In die context moet je het tandartsfilmpje ook plaatsen. Dat maakt het filmpje niet minder nationalistisch, maar het verklaart wel waarom Navalny zijn boodschap (minder immigratie) op zo’n ongenuanceerde, smakeloze manier brengt.

Toen Navalny in 2021 werd vastgezet en het Kremlin weer een flinke slinger gaf aan de ‘Navalny is extreemrechts’-propaganda die in golven naar het Westen werd gestuurd en hij daar zelf niet op kon reageren, verklaarde de eerder genoemde Leonid Volkov dat Navalny al jaren spijt had van het filmpje, maar principieel weigerde video’s of oude posts te verwijderen, ‘omdat het historische feiten zijn.’ Navalny’s standpunten zijn in de loop der jaren, zoals bij de meeste mensen, behoorlijk doorontwikkeld en opgeschoven. Illegale immigratie vanuit Centraal-Azië was een centraal thema in zijn verrassend succesvolle verkiezingscampagne voor burgemeester van Moskou in 2013. In zijn verkiezingsprogramma voor de presidentsverkiezingen van 2018 pleitte hij echter vóór een visaregime met Centraal-Aziatische landen en benadrukte hij de noodzaak om de rechten van migrantenwerkers te beschermen. Sociaaleconomisch is Navalny door de jaren heen wat naar links opgeschoven. Hij is voor zover kan worden nagegaan altijd voor legalisering van het homohuwelijk in Rusland geweest, maar voegde pas in 2018 een verdubbeling van het minimumloon toe aan zijn programma. Zijn probleem is dat hij vanaf jonge leeftijd zeer actief was op sociale media en nooit iets verwijderd heeft, waardoor je iedere positie die hij ooit heeft ingenomen kunt terugvinden.

De Aleksej Navalny van de jaren ’10 was allang niet meer voor deportaties van migranten, laat staan de Navalny van de jaren ’20, maar kwaadwillenden zullen hem altijd beoordelen op dat ene filmpje uit 2007. Dat hij in de jaren daarna talloze keren in zijn Youtube-show is opgekomen voor de rechten van immigranten en islamitische Russen en zich zelfs in gevangenschap hard heeft gemaakt voor hun recht om een koran bij zich te hebben in de cel wordt altijd genegeerd, vanwege één filmpje van achttien jaar oud met een sentiment dat hij later nooit meer herhaald heeft. Dat Russische propagandakanalen gretig gebruik maken van het filmpje is te begrijpen, maar dat media het in het Westen zomaar overnemen zonder zich erin te verdiepen is kwalijk.

De internetcultuur op RuNet waar ik hierboven over schrijf verklaart overigens ook een LiveJournal-post van Navalny uit 2008 waarin hij Georgiërs knaagdieren noemt. Aanleiding was de Georgische aanval op Zuid-Ossetië, waar een vriend van Navalny op dat moment was en bijna bij om het leven kwam. Navalny typte zijn post – die erg meeviel naar de standaarden van LiveJournal in die tijd – uit emotie en heeft zijn excuses er later talloze malen voor aangeboden, maar de uitspraak komt desalniettemin altijd terug in opsommingen van zijn zogenaamde xenofobe uitlatingen.

Navalny en Oekraïne

Een narratief dat ook veelvuldig verspreid is de afgelopen jaren is het verhaal dat Navalny anti-Oekraïense of zelfs imperialistische ideeën zou hebben. Hij zou de annexatie van de Krim en de grootschalige inval steunen en neerkijken op Oekraïners. Vooral dat laatste idee heb ik altijd met grote verbazing gelezen, omdat het zo duidelijk laat zien dat de verspreiders ervan nooit echt de moeite hebben genomen om zich in Navalny te verdiepen. Aleksej Navalny was half Oekraïens – zijn Oekraïense achternaam, om maar wat te noemen, geeft het al behoorlijk weg. Zijn vader is een Oekraïner uit Zalesiye, een dorp in het noorden van het land, en Navalny’s politieke ontwaking begon ermee dat hij als kind meemaakte dat zijn hele Oekraïense familie ten tijde van de Tsjernobylramp overduidelijk werd voorgelogen door het Sovjetregime en vervolgens op de vlucht voor de ramp al haar bezittingen moest achterlaten. Als kind bracht hij al zijn zomers door bij zijn Oekraïense grootmoeder in Zalesiye, waar hij, zo schrijft hij zelf, ‘veranderde in een zonverbrande Oekraïense dorpsjongen die zijn Russisch bijna vergat.’ Navalny voelde zich ook half-Oekraïens, en schrijft in zijn memoires dat hij altijd een direct antwoord probeerde te vermijden als hem voor de zoveelste keer werd gevraagd of hij Oekraïens was of Russisch. ‘Het was alsof je werd gevraagd van wie je meer hield, van je moeder of van je vader, en ook daarop is geen zinnig antwoord mogelijk.’ Klinkt niet echt als een doorsnee Russische Oekraïnehater. Dat hij Oekraïners in een enkele tweet wel eens ‘chochol’ (scheldwoord voor Oekraïners) heeft genoemd doet daar weinig aan af, zoals mensen uit kleine dorpen zichzelf ook wel eens schertsend boerenlul noemen.

Navalny heeft zich vanaf het allereerste begin in 2014 fel uitgesproken tegen de Russische oorlog in Oekraïne. Hij was samen met Boris Nemtsov een van de organisatoren van de grote Marsen voor Vrede in Moskou op 2 en 15 maart, die tienduizenden deelnemers trokken, en schreef op 12 maart een blog waarin hij in niet mis te verstane bewoordingen uitlegde waarom de Russische annexatie van de Krim een misdaad en een grove schending van het internationaal recht was. Hij weerlegde hierin ook – in een zeer vroeg stadium dus – het idee dat Oekraïners in het oosten tegen de Majdanrevolutie zouden zijn: ‘De kern van de opstand lag in Kyiv en de westelijke regio’s van het land, maar ze werd ook gesteund door een groot deel van het zuidoosten, anders zou Janoekovitsj nu niet zulke vreemde persconferenties houden in Rostov aan de Don.’ Ik raad het iedereen overigens aan om deze blog – al is het in Google Translate-vertaling – te lezen, omdat Navalny er alle mythes die leven rondom de Russische inval in Oekraïne al in maart 2014 ontkracht en haarfijn uitlegt waar het Poetin werkelijk om te doen is. Des te pijnlijker dat veel van die mythes anno 2025 nog altijd serieus worden genomen in het Westen.

Die posities heeft Navalny in de jaren daarna altijd herhaald. Zo ook in een interview dat, pas jaren nadat het uitkwam, berucht is geworden omdat hij er de annexatie van de Krim in zou steunen. Het betrof een radio-interview bij hem thuis (hij had huisarrest) met Aleksej Venediktov van Echo Moskvy in oktober 2014. In het interview veroordeelt hij zoals altijd de inname van de Krim en toont hij zich tegelijkertijd realistisch over hoe het verder zal gaan. Navalny zegt: ‘Ik denk dat, ondanks het feit dat de Krim ingenomen is met flagrante schending van alle internationale normen, de realiteit toch is dat de Krim nu deel uitmaakt van de Russische Federatie. Laten we onszelf niet voor de gek houden. En ik raad Oekraïners ten zeerste aan om zichzelf ook niet voor de gek te houden. Het zal deel blijven uitmaken van Rusland en zal in de nabije toekomst geen deel meer uitmaken van Oekraïne.’ Uit dit citaat destilleerde Echo Moskvy de kop ‘Navalny: De Krim blijft bij Rusland en zal nooit meer deel uitmaken van Oekraïne.’ Niet heel chique.

Vervolgens vraagt Venediktov: ‘Als u president wordt, probeert u de Krim dan terug te geven aan Oekraïne?’ Dan doet Navalny een uitspraak die hem altijd is nagedragen.

Navalny: ‘Is de Krim een broodje worst of zo, dat telkens heen en weer gegeven moet worden?’ Hij legt vervolgens uit waarom hij in de huidige situatie (van oktober 2014) een voorstander zou zijn van een referendum. Dat is zo’n beetje de kern van zijn wereldbeeld en zijn ideeën over democratie: zoiets groots kun je niet zomaar als een dictator in je eentje beslissen, dat moet je juist mét de mensen doen. Voor volgers van Navalny is dat duidelijk, want dit zegt hij altijd over elk denkbaar onderwerp, maar als je het zonder die context hoort, zou je kunnen denken dat hij geen voorstander is van het teruggeven van de Krim aan Oekraïne. Dat is hij altijd geweest, daar kun je talloze blogs en Youtube-uitzendingen op naslaan, maar dat wil niet zeggen dat hij het als president direct zou doen, want dat zou haaks staan op zijn ideeën over hoe een president zulke beslissingen zou moeten nemen. Als hem een jaar later om verduidelijking wordt gevraagd door correspondenten van Voice of America en Radio Svoboda geeft hij aan dat zo’n referendum alleen in een fantasiewereld plaats zou kunnen vinden waarin Rusland, Oekraïne en de internationale gemeenschap het samen organiseren. Een wereld die hij desalniettemin graag zou helpen scheppen. Wederom is het jammer dat de vele honderden keren dat Navalny heeft gezegd dat de inname van de Krim een misdaad is die nooit had mogen gebeuren genegeerd worden ten gunste van één uit zijn verband gerukte uitspraak over een broodje worst.

Vanaf het moment dat Poetin Oekraïne in februari 2022 voor de tweede keer binnenviel, heeft Navalny daar vanuit de strafkampen tegen geprotesteerd. Hij gebruikte zijn spreektijd in rechtszaken om de oorlog te veroordelen, smokkelde via zijn advocaten brieven met zijn reactie op de gebeurtenissen naar buiten die op zijn sociale mediakanalen gepost werden, en werd daar hard voor gestraft met nog minder eten, nog meer isoleercel en andere vormen van marteling. Volgens vrienden van Navalny die in die tijd met hem correspondeerden was de boodschap vanuit het Kremlin duidelijk: houd je mond over Oekraïne, of we maken je leven tot een hel. Dat deed hij niet, en dus was zijn leven in gevangenschap een hel.

Desalniettemin werd buiten de gevangenismuren het narratief verspreid – en wonderlijk genoeg in het Westen overgenomen – dat Navalny de oorlog zou steunen en in werkelijkheid een soort Poetin in schaapskleren was. Toen hij daar via zijn team over hoorde, schreef Navalny vanuit de gevangenis een lang Twitterdraadje waarin hij zijn positie op Oekraïne helder uiteenzette. Het draadje is vastgemaakt aan zijn Twitterprofiel en staat dus helemaal bovenaan. Ik stel voor om Navalny’s eigen woorden over de oorlog tegen Oekraïne, die vanaf maart 2014 tot aan zijn dood consistent zijn geweest, aan te houden als bewijs van zijn positie, in plaats van een handjevol uit de context gehaalde citaten.

Lastercampagne

Aleksej Navalny is altijd de grootste bedreiging van het Poetinregime geweest, dus is er de meeste tijd gestopt in het zwartmaken van zijn persoon. Begin jaren ’10 gebeurde dat voornamelijk met extreme media-aandacht voor de schijnprocessen in de Kirovles- en de Yves Rocher-zaken, waarin hij beschuldigd en veroordeeld werd voor verduistering en fraude. Al snel bleek echter dat het niet echt lukte om Navalny met deze veroordelingen in het Westen af te schilderen als corrupt. Wat wel direct heel goed aansloeg, helemaal in de geest van de tijd, was hem neerzetten als extreemrechts. Ik heb dit narratief zelf vanuit het niets zien opkomen in 2016, eerst heel duidelijk in de Kremlingezinde media en daarna steeds meer verspreid over andere, internationale kanalen. Kirovles en Yves Rocher werden bijna van de ene op andere dag niet meer genoemd.

In Rusland zelf werd overigens een heel ander narratief gebruikt, dat van Navalny die in werkelijkheid een CIA-agent zou zijn, maar internationaal werd gekozen voor het extreemrechts-frame. Over het mechanisme waarbij Russische desinformatie doorsijpelt in onze Westerse media heb ik in 2022 deze blog geschreven. De verhalen over Navalny zijn er een goed voorbeeld van, in Westerse nieuwsberichten over Navalny werd altijd een alinea opgenomen waarin genoemd werd dat de man niet van onbesproken gedrag zou zijn. Daarbij werden dan zijn deelname aan de Russische Mars of zijn ‘controversiële uitspraken rondom de Krim’ genoemd.

Dat het Kremlin zich maar al te bewust is van de kracht van taal, zag je ook in hun Navalny-strategie van een jaar of tien geleden. Door hem consequent ‘blogger’ te noemen – wat uiteraard werd overgenomen in sommige Westerse media – suggereerden ze dat hij een marginale figuur was. Dat Navalny vanwege de dictatuur in Rusland in die jaren geen andere manier had om zijn stem te laten horen dan zijn blog, ging in de overname van dat ene woordje in onze kranten natuurlijk verloren.

Steeds wanneer hij weer een beetje populairder werd, succes had of om andere redenen in de media was, kwam er weer een nieuwe golf van desinformatie op gang. Dit beschrijven Leonid Volkov en Ruslan Sjaveddinov ook in een aflevering van Populaire Politiek van februari 2023, waarin ze alle desinformatie rondom Navalny behandelen. Wat de campagne van het Kremlin verder enorm heeft geholpen is het feit dat Oekraïners – die door de oorlog vaak een gigantisch bereik kregen – de verhalen rondom Navalny ook zijn gaan delen na de grootschalige inval. Hen wil ik niets kwalijk nemen, het is begrijpelijk dat ze iedere Rus zijn gaan zien als vijand en niet verder hebben gekeken dan de oppervlakte, maar het maakte de beschuldigingen wel geloofwaardiger voor lezers in het Westen. Als de Oekraïners het zeggen, zal het wel kloppen.

Een concreet voorbeeld van de manier waarop Rusland desinformatie heeft ingezet als wapen om Navalny minder schadelijk te maken is het verhaal van Katya Kazbek, dat ik al eens eerder heb opgeschreven.

Op 17 januari 2021 vloog de Russische oppositieleider Aleksej Navalny na het herstel van zijn vergiftiging terug naar Rusland. Hij werd op het vliegveld direct opgepakt, en een dag later volgde een klein showproces op een politiebureau in Moskou, waarbij hij werd veroordeeld voor het “schenden van zijn proeftijd” en achter slot en grendel verdween. Weer een dag later bracht Navalny’s team zijn film “Poetin’s paleis: een verhaal over de grootste steekpenning ter wereld” uit, die 124 miljoen keer bekeken zou worden. In drie dagen rees Navalny’s ster wereldwijd tot ongekende hoogte. Daar zat het Kremlin natuurlijk niet op te wachten. Een tegenaanval was nodig. Die volgde in de namiddag van dag drie, enkele uren na de publicatie van de film.

Op dat moment schreef ene ‘Katya Kazbek’ (pseudoniem) een Twitterdraadje over het zogenaamde racisme van Navalny. Daarin wordt het ene na het andere citaat uit zijn context gehaald en worden Navalny’s motieven om in het verleden deel te nemen aan de nationalistische ‘Russische Mars’ verdraaid.

[…]

Terug naar Katya Kazbek. Haar draadje op Twitter wordt duizenden keren geliket en geretweet en bereikt talloze mensen, die de valse informatie op hun beurt in hun eigen woorden weer verder verspreiden. Het draadje bereikt ook Amnesty International, dat een maand later besluit om Navalny zijn status als gewetensgevangene af te nemen, omdat hij zich schuldig zou hebben gemaakt aan haatzaaien en discriminatie. Dit bericht wordt niet alleen breed uitgemeten in de Russische staatsmedia, maar verschijnt overal ter wereld groot in de nieuwsrubrieken, waardoor de naam van Navalny voor altijd gekoppeld is aan racisme. Weer twee en een halve maand later draait Amnesty het besluit terug en biedt de organisatie excuses aan. Secretaris-generaal van Amnesty Julie Verhaar schrijft in een statement dat “it is absolutely clear that we have become the target of a Russian government smear campaign.” Maar toen was het al te laat. Op sociale media én in de traditionele media hebben mensen gelezen over Navalny’s vermeende racisme, en ze zullen hem er altijd mee associëren. Des te meer bewijs dat in een informatieoorlog de eerste stoot vaak beslissend is, latere rectificaties halen weinig meer uit.

Maar wie was die Katya Kazbek nou eigenlijk? Welnu, dat heeft journalist Natalia Antonova uitgezocht. Uit angst voor juridische represailles noemt Antonova Katya’s echte naam niet, maar toont ze wel aan dat Katya voor het Russische propagandanetwerk Russia Today werkt, en ook nog eens de dochter is van de steenrijke oprichter van de Russische elektronicaketen Bely Veter – precies het soort man achter wie Navalny aangaat in zijn anti-corruptievideo’s. Katya maakt op haar Twitteraccount vaker om uiteenlopende redenen allerlei Russische oppositiefiguren zwart.

Het draadje van deze RT-medewerkster was het startpunt van vele Twitterdraadjes die in de dagen erna over Navalny’s vermeende xenofobie geschreven werden, en die bijna allemaal naar Katya verwezen. RT-hoofd Margarita Simonyan stuurde een goedkeurende tweet over het werk van haar columniste. Met de verklaring van Julie Verhaar daarbij opgeteld is het zeer aannemelijk dat Katya ervoor gezorgd heeft dat Amnesty Navalny zijn status als gewetensgevangene afnam.

Het enige dat niet met zekerheid te zeggen valt is of Katya van iemand de opdracht heeft gekregen om Navalny zo effectief mogelijk aan te vallen. Gezien haar werkgever, woonplaats en de kringen waarin haar familie zich bevindt houd ik dat voor mogelijk. Maar ook wanneer zij geen directe opdracht heeft gekregen om haar draadje te schrijven is haar actie een perfect voorbeeld van de Russische desinformatiemachine: iedereen die is toegerust met de taak om desinformatie te verspreiden (medewerkers van RT bijvoorbeeld) begrijpt precies welk verhaal wanneer de wereld in geholpen moet worden. De Secretaris-generaal van Amnesty wees niet voor niets naar de Russische regering.

Katya heeft haar taak perfect uitgevoerd en ervoor gezorgd dat Navalny’s naam voor altijd gekoppeld is aan racisme, waardoor hij minder steun krijgt uit het Westen en minder gevaarlijk is voor het regime. Mission accomplished.

Wat Navalny verder een makkelijk slachtoffer van desinformatie maakt, is de manier waarop hij zijn argumenten altijd opbouwde, zowel in geschreven als gesproken vorm. Een voorbeeld is een fragment uit zijn blog van maart 2014 over de Russische annexatie van de Krim die ik hierboven al eerder aanhaalde. Op sociale media heb ik talloze keren gezien dat een paar zinnen daaruit geciteerd worden. Het gaat dan om de volgende tekst:

‘Vind je het eerlijk dat de Krim van Oekraïne is?
Nou, natuurlijk niet. Het feit dat de Krim per ongeluk naar Oekraïne is ‘gegaan’ is verkeerd, oneerlijk en beledigend voor iedere normale burger van de Russische Federatie.’

Einde citaat. Maar als je de blog opzoekt, wat natuurlijk niemand doet, stelt hij zichzelf iets later de vraag: ‘Betekent dit dat je acties om de Krim in Rusland te incorporeren steunt?’ Die beantwoordt Navalny met een harde nee. Hij legt uit dat Rusland de territoriale integriteit van Oekraïne gegarandeerd heeft in het Boedapest Memorandum en dat het met geweld veranderen van de Europese grenzen onacceptabel is en tot niets goeds zal leiden. Over het ‘referendum’ van Poetin schrijft hij zelfs in caps lock dat Rusland ‘ONDER GEEN ENKELE OMSTANDIGHEID DERGELIJKE REFERENDA MOET STEUNEN.’

Wat hem zo’n makkelijk slachtoffer van desinformatie maakt, is het feit dat hij zijn argumenten altijd op een dergelijke manier opbouwde. Zijn publiek was niet zozeer de mensen die het met hem eens waren, maar juist de grote aantallen Russen die de annexatie van de Krim wél steunden. Daarom begint hij zijn antwoord met het tonen van empathie voor hun gezichtspunt, en probeert hij hen ervan te overtuigen dat hij aan hun kant staat (‘ik vind het óók oneerlijk hoe het is gelopen met Chroesjtsjov die de Krim zomaar weggaf’), om vervolgens uit te leggen dat internationale grenzen desondanks altijd gerespecteerd moeten worden.

Zo argumenteerde Navalny altijd, ook op Twitter en in debatten en toespraken, en dat is de reden dat hij zo populair was onder zo’n brede laag van de bevolking: hij probeerde altijd eerst de connectie met zijn publiek te maken, zonder hen af te schilderen als dom of bekrompen, om hen vervolgens te overtuigen van zijn eigen standpunt. Dit volgt ook uit zijn filosofie dat een politiek leider altijd in gesprek moet blijven met zijn medeburgers, hen serieus moet nemen en hen nooit de rug moet toekeren. Dat maakt het makkelijk om hem in een kwaad daglicht te stellen: je hoeft alleen maar het eerste deel van zijn tekst of video te delen en de rest weg te laten – en dat gebeurt dan ook regelmatig.

Waar ik ook graag nog op wil wijzen, is het feit dat Navalny altijd extreem online is geweest, al vanaf het begin van de jaren 2000. Dat betekent dat hij vele honderdduizenden posts heeft geschreven op LiveJournal, Twitter, zijn eigen blog en andere kanalen. Van die ontelbare publieke uitingen is er maar een handjevol controversieel – de meeste heb ik in deze blog behandeld – en in vrijwel alle gevallen zijn deze uitspraken ook nog eens uit de context gehaald. Ik denk dat van iedereen met zo’n enorme internetaanwezigheid een aantal posts te vinden zouden zijn die vele jaren later als discutabel gezien zouden worden. Dit is ook de reden waarom ik het schrijven van deze blog zo lang voor me uitgeschoven heb: ik moet nu weer onevenredig veel aandacht geven aan een handjevol uitspraken die niet in verhouding staan tot de ontelbare keren dat Navalny helder heeft uitgelegd hoe hij denkt over Oekraïne, migranten of nationalisme.

Ik heb nog overwogen om alle afleveringen van zijn donderdagavondshow op Youtube terug te kijken en op te schrijven hoe vaak hij exact het tegenovergestelde zegt van wat hem altijd verweten wordt, maar die tijd heb ik niet. Ik kan iedereen alleen maar aanraden om eens iets van Navalny te lezen of terug te kijken, om zelf te zien dat zijn ideeën en analyses hout snijden en volstrekt niet radicaal zijn. Of, makkelijker nog, lees zijn memoires, die heerlijk weglezen en bovendien in het Nederlands vertaald zijn.

Ik mis zijn stem enorm, en ik hoop dat ik hierna nooit meer hoef uit te leggen dat Aleksej Navalny geen dubieuze figuur met enge denkbeelden was, maar een held die zijn leven heeft gegeven voor een vrij Rusland én Oekraïne.

Bronnen (niet uitputtend):

Blog Aleksej Navalny over de Krim en de Russische oorlog tegen Oekraïne, 12 maart 2014. https://archive.ph/bcw4c#selection-5495.0-4048.321

Opposing Forces: Plotting the New Russia, Adam Michnik & Alexey Navalny, 2015.

Patriot, Aleksej Navalny, 2024.

Twitterdraadje over Oekraïne, Aleksej Navalny, 20 februari 2023. https://x.com/navalny/status/1627632098608644099

Populaire Politiek, 1 februari 2023. https://youtu.be/UBrGSR-hp0M?si=vjEhhYewMn9v7Ygj

Interview Venediktov met Navalny, oktober 2014. https://youtu.be/2czpumACjsM?si=JRrQ2clJ5TSdv0PM

Навальный и «Русский Марш»: история развода любящих супругов, 3 november 2013. https://sputnikipogrom.com/politics/6055/navalny_russian_march/

Toespraak bij Хватит кормить Кавказ, 2011. https://youtu.be/V8AtH44_39c?si=_Yenima8cjjEqY_I

The Evolution of Alexey Navalny’s Nationalism, Masha Gessen, 15 februari 2021. https://archive.ph/EOb48#selection-675.0-675.45

НАРОД за легализацию оружия, Youtube, 19 september 2007. https://youtu.be/oVNJiO10SWw?si=ivig6OL9TcZr_k7W

Стань националистом!, Youtube, 17 oktober 2007. https://youtu.be/ICoc2VmGdfw?si=5NTMqFYNySPN6dJc

Алексей Навальный: президентская заявка, 20 december 2016. https://www.svoboda.org/a/28186648.html

‘I Have to Say Goodbye. But I Don’t Want to Go to Jail.’ One of Navalny’s closest friends mourns his death, and Russia’s future., 17 februari 2024. https://www.politico.com/news/magazine/2024/02/17/alexei-navalny-death-russia-putin-00142002